تصویر تندیس حکیم ابوالقاسم فردوسی

بنابر مشهور فردوسی نسخه و ویرایش نهایی شاهنامه را که در اصل 60 هزار بیت بوده در سال 400 ه. ق. به پایان رسانده و چون در آن زمان دیگر اثری از پادشاهان ایرانی تباری همچون صفاریان و سامانیان برجای نمانده بود مجبور شد آنرا به سلطان محمود غزنوی عرضه کند. او نیز بنابر تعصب های قومی یا مذهبی و شاید به علت کارشکنی اطرافیان وحسودان چنان که باید از وی قدردانی نکرد. بنابر همین روایات فردوسی در هجو نامه ای که اولین شعر هجو زبان پارسی خوانده شده و گویا 40 یا 100 بیت بوده از سلطان محمود گلایه میکند:

به سی سال بردم، به شهنامه رنج      
                                                  که تا شاه بخشد مرا تاج و گنج
به جـز خـون دل هـیـچ چـیـزم نــداد
                                                  نـشـد حـاصـل من از او غیر باد
اگـر شــــاه را شـــــاه بـــودی پــدر  
                                                  بـه سـر بـر نـهـادی مرا تاج زر
اگــــر مـــادر شــــــاه بـــانــو بـدی
                                                 مـرا سـیـم و زر تـا به زانو بدی
چـــو انـــدر تــبــارش بـزرگــی نبود  
                                                 نیارسـت نـام بـزرگـان شـنـود

و به این ترتیب به غلامزاده و بی اصل و نسب بودن محمود غزنوی، بنیانگذار سلطه ترک ها بر ایران، اشاره می کند. این شاعر بلند آوازه در نهایت نیز در سختی و تنگدستی حاصل 30 سال تلاش برای اعتلای ادب پارسی حدود سال 411 ه. ق. درگذشت و به گفته جامی:

برفت شوکت محمود و در زمانه نماند
                                                    جز این فسانه که نشناخت قدر فردوسی

 

آرامگاه فردوسی،طوس؛ مشهد

توجه به فردوسی پس از سقوط سلسله قاجار که نقطه ی پایانی بر هزار سال پادشاهی ترکان بر ایران بود بسیار افزایش یافت و چاپ انتقادی و معتبری از شاهنامه توسط بزرگترین مصححین و ادیبان آن روزگار، برگزاری جشن باشکوه و عظیم هزاره فردوسی و پرده برداری از تندیس وی در میدان فردوسی و... از جمله کارهای مهم انجام شده در این زمینه بود.

ای حکیم نامی ای فردوسی سحر آفریــن
                                                          ای به هر فن در سخن چون مرد یک فن اوستاد
شـور احـیـای وطـن گـر در دل پـاکـت نـبـود
                                                          رفـته بـود از ترک و تـازی هـستی ایـران بـه بـاد
نیست غم گر حرمتت اهل زمان نشناختند
                                                          هـر هـنـرمـنـدی بـه عصر خویش محروم اوفتاد
                                                                                                                        (ملک الشعرای بهار)

به دلیل نامشخص بودن مقبره فردوسی در آن دوره، برای آغاز ساختمان باید محل دقیق مدفن فردوسی مشخص می شد. نخستین منبعی که از مدفن حکیم توس نام برده؛ چهار مقاله نظامی عروضی بوده که آن را جایی نزدیک دروازه رزان توس در محل باغ خانوادگی او ذکر کرده است. در اردیبهشت سال 1305 خورشیدی، ارباب کیخسرو شاهرخ برای تعیین مکان دقیق مدفن فردوسی راهی توس شد. با تحقیقات به عمل آمده مشخص شد که احتمالا مقبره فردوسی در باغ حاج میرزا علی قائم مقام است. با همکاری مقامات استان، سراسر باغ کاوش شد که در نهایت تخت گاهی در باغ یافتند که طولش شش متر و عرضش پنج متر بود و بدینگونه مدفن حکیم توس تعیین نمودند.

آرامگاه فردوسی،طوس؛ مشهد

نقشه بنا، شبیه آرامگاه کوروش بزرگ هخامنشی، توسط "آندره گدار" و پروفسور هرتسفلد طراحی شد و مهندس کریم طاهر زاده بر آن نظارت کرد. معمار ساختمان نیز حسین لر زاده بود. مساحت ساختمان 945 متر مربع می باشد و بهترین حجاران، تصاویری از شاهنامه را بر دیوارهایش حک کردند.
سال ها بعد مهدی اخوان ثالث (1307-1369) شاعر بلند آوازه معاصر، آن شاعر ایران دوست مَزدُشتی را نیز در کمال سادگی در گوشه ای از این مجموعه و در کنار بنای  معظم مدفن فردوسی به خاک سپردند که محل تجمع عاشقان او است.
بنای آرامگاه فردوسی که در مهر 1313 خورشیدی به مناسبت جشن هزاره فردوسی افتتاح شده بود؛ در سال 1348 با طراحی که هوشنگ سیحون بر اساس آرامگاه کوروش انجام داده بود گسترش یافت و باغ اطراف آن به همراه موزه کنارش ساخته شد.

پی افکندم از نظم کـــاخی بلند
                                            کـه از بـاد و بـاران نـیـابـد گـزنـد
بـریـن نـامـه بـر سـالـهـا بگـذرد
                                           همی خواند آنکس که دارد خرد
بسی رنج بردم درین سال سی
                                           عجـم زنـده کردم بـدین پارسی